Atatürk Ayasofya’yı Niçin Müze Yaptı?

Ä°stanbul’un bir an evvel iÅŸgalden kurtarılması ve barışa kavuÅŸarak ülkenin imarına baÅŸlanabilmesi amacıyla, 23 Temmuz 1923 günü Lozan’da “ileride düzeltiriz” düşüncesi ile iki önemli konuda taviz verdik ve anlaÅŸmayı ertesi gün 24 Temmuz’da imzaladık.

• Osmanlı’nın borçlarını ödemeyi kabul ettik.
• Ä°ngiltere, Fransa, Ä°talya ve Japonya’nın BoÄŸazlara yönelik tehditlere karşı garantör olacağı bir “BoÄŸazlar Komisyonu” kurulmasını, BoÄŸazlara Türk askeri yerleÅŸtirilmemesini kabul ettik.

Önce Osmanlı borçlarının ödenmesini ele aldık.

• 1930’a kadar borçların bugünkü deÄŸerle 42 milyar dolarlık kısmını ödedik.
• Aralık 1932’de borçların geri kalanında indirim yapılmasını, aksi halde ödeme yapmayacağımızı bildirdik.
• Nisan 1933’de görüşmeler sonunda borçlarda %90,8 oranında indirim yapılmasını ve %7,5 faizle 20 yılda ödeme yapılmasını kabul ettirdik.
• (Geri kalan borç bugünkü deÄŸerle 225 milyar dolardı ve bunu 1944’e kadar vadesinden 10 yıl önce ödedik.)

Nisan 1933’deki borç indirimi anlaÅŸmasından sonra sıra BoÄŸazlara geldi. Ä°stanbul ve Çanakkale BoÄŸazlarına nöbetçi asker bile koyamıyorduk.

Mayıs 1933’de Londra’da yapılan Silahsızlanma Toplantısı’na katılarak Lozan AnlaÅŸması’nın BoÄŸazlar Komisyonu maddesinin iptal edilmesini talep ettik. Bu talebimiz kabul edilmedi.

Bunun üzerine önce Sovyet Rusya ile görüşerek, Mussolini ve Hitler’in BoÄŸazların güvenliÄŸini tehdit ettiÄŸini, Sovyet Rusya’nın güvenliÄŸi için Türk askerinin BoÄŸazlara yerleÅŸtirilmesinin gerekli olduÄŸunu söyledik.

Ayrıca, Ortodoks Rusya’yı yanımıza çekmek amacıyla 24 Kasım 1934’te Bakanlar Kurulu Kararı ile (1453’den önce Ortodoks mabedi olan) Ayasofya’yı müze yaparak karşı ataÄŸa geçtik.

Lozan AnlaÅŸması’nda yapılacak deÄŸiÅŸikliÄŸi tüm imzacı ülkelerin kabul etmesi gerekiyordu. Ayasofya kararı, imzacı devletlerden Yunanistan üzerinde de etkili oldu. Çünkü Yunanistan da Ortodoks’tur. Milletler Cemiyeti’nin Nisan ve Eylül 1935’de yapılan toplantılarında Lozan AnlaÅŸması’nın BoÄŸazlar maddesinin iptalini istedik, deÄŸiÅŸen dünya koÅŸullarında (Mussolini ve Hitler’i kastederek) Türkiye’nin güvenliÄŸi konusunda endiÅŸe duyduÄŸumuzu belirttik.

Ayasofya tavizi ve baskı diplomasimizin etkisiyle Sovyet Rusya ve Yunanistan delegeleri “Türkiye’nin talebinin makul olduÄŸunu” belirterek bizi desteklediler.

Bunun üzerine Ä°talya dışındaki diÄŸer ülkeler de talebimizin makul olduÄŸunu kabul edince 11 Nisan 1936’da Montrö’deki (Montreux) Milletler Cemiyeti toplantısında BoÄŸazlar konusunda yeni bir anlaÅŸmaya hazır olduÄŸumuzu belirten bir nota verdik.

20 Temmuz 1936’da Montrö BoÄŸazlar SözleÅŸmesi imzalandı, TBMM’de onaylandı ve Resmi Gazete’de yayınlanması bile beklenmeden 30,000 Türk askeri o gece yarısı Ä°stanbul ve Çanakkale BoÄŸazlarına konuÅŸlandı.

AnlaÅŸma 5 AÄŸustos 1936 günü Resmi Gazete’de yayınlandı.

Görüldüğü gibi, Ayasofya böyle bir amaç uğruna Atatürk tarafından müze yapılmıştı…

Amaç hasıl olunca Atatürk Ayasofya’nın müze deÄŸil, cami olarak tescil edilmesi emrini verdi. Çünkü Montrö imzalanmış, artık Ayasofya’nın müze olmasına gerek kalmamıştır.

Montrö’den 5 ay sonra, 19 Kasım 1936 günü düzenlenen Ayasofya’nın tapusu şöyle: Vasfı: Türbe, Akaret, Muvakkithane ve Medreseyi müştemil Ayasofya-ı Kebir Camii Åžerifi Sahibi: Ebulfetih Sultan Mehmet Vakfı…

Araya Hatay meselesi girdiÄŸi için ve ayrıca Montrö’den hemen sonra müze kararının geri alınması “sizi aldattık” anlamına geleceÄŸi için, ayrıca ömrü yetmediÄŸi için Atatürk bunu yapamamıştı…

*İsmail Bayram, Giresun Üniversitesi Öğretim Üyesi

(Ali Serdar Bolat isimli kişiden edinilen bilgidir…)